In de vorige blog, We zijn niet alleen, beloofde ik stil te gaan staan bij de technische capaciteiten van de bever. Belofte maakt schuld en die los ik vandaag in. De wat ouderen onder ons kennen vast Ed en Willem Bever nog wel. Dit fantastische duo uit het onvolprezen programma De Fabeltjeskrant ging elk technisch probleem in het Grote Dierenbos te lijf met de waterpomp- en combinatietang en loste het op. Grappige figuren, maar hoe zit dat nu echt. Zijn bevers echt zo technisch of is dat toch vooral een fabeltje? We duiken er eens dieper in en doen dat door eerst even in de spiegel te kijken.
Mensen en techniek, een lange geschiedenis
De technische vaardigheden van mensen zijn enorm en zijn volstrekt ongeëvenaard in het dierenrijk. Deze open deur behoeft niet meer met kracht te worden ingetrapt. Minder bekend is dat de verbluffende technische hoogstandjes die vandaag de dag gemeengoed zijn en die velen als vanzelfsprekend aanvaarden en gebruiken, allerminst uit de lucht zijn komen vallen. Er ging een heel lange geschiedenis van ongeveer 3,3 miljoen jaar aan vooraf. Die geschiedenis begon met buitengewoon simpele stenen werktuigen, eigenlijk niet veel meer dan doelgericht gebroken stenen, die door onze Oost-Afrikaanse voorouders in grote aantallen zijn gemaakt. Niemand had toen kunnen denken dat hun nazaten ooit naar de maan zouden kunnen vliegen. De vaardigheden van onze voorouders uit die periode waren eigenlijk heel goed vergelijkbaar met de vaardigheden die we kennen van andere dieren die nu leven.
Dieren met techniek
Misschien heb je er nog nooit zo over nagedacht, maar allerlei dieren gebruiken op de een of andere manier hulpmiddelen waardoor ze beter voedsel kunnen bemachtigen of veiliger zijn. Zo maken vogels nesten, bouwen bevers burchten en gebruiken orang-oetans bladeren als paraplu. Is dat allemaal ongeveer gelijkwaardig? Of zijn er belangrijke verschillen die we moeten onderkennen? Is er in de biologie een schaal beschikbaar waarlangs alle technische begaafdheden van verschillende diersoorten kunnen worden afgemeten? Gek genoeg is het antwoord op die laatste vraag ontkennend, die bestaat niet. Of liever bestond niet, want in 400.000 GENERATIES heb ik er zelf maar een opgesteld, omdat ik er voor het schrijven van het verhaal van de evolutie van de mens grote behoefte aan had. Ik onderken 5 niveaus van complexiteit en som ze even kort op:
Niveau | Omschrijving | Voorbeeld |
1 | Enkelvoudig gebruik van onaangepast materiaal | Zeeotter met steen als aambeeld op zijn buik om schelpen stuk te slaan. Er zijn veel diersoorten binnen dit niveau. |
2 | Meervoudig gebruik van onaangepaste materialen | Nesten van takken of gras. Komt veel voor bij vogelsoorten en sommige zoogdieren. |
3 | Gebruik van aangepast materiaal | Chimpansee die een kwastje kauwt aan een grasspriet zodat termieten er beter aan blijven hangen, Caledonische kraai die een haakje aan stokje maakt om insecten op te vissen. Komt veel minder voor. |
4 | Gecombineerd gebruik van verschillende al of niet aangepaste materialen met verschillende functies. | Chimpansee die hamer en aambeeld gebruikt om een noot te kraken. Bever die takken, stenen en modder gebruikt voor een dam. Vogels die nesten bekleden met zachte en warme materialen. Komt niet vaak voor. |
5 | Vervaardigen van hulpgereedschap. | Van slechts twee soorten bekend, de mens en de bever. Heel bijzonder. |
Hulpgereedschap
Het maken van hulpgereedschap vereist een complex denkniveau. Ga maar na. Wat heb je nu eigenlijk aan hulpgereedschap? In eerste instantie helemaal niets. Je kunt het niet eten of direct als eindproduct gebruiken, je kunt er alleen iets anders mee maken waar je wél wat aan hebt. Daarin zit precies de moeilijkheid. Je moet inzien dat de tussenstap goed is om een beter eindproduct te maken. Dat kost tijd en energie, maar dat wordt ruimschoots gecompenseerd door een hoogwaardiger eindresultaat. Da’s ingewikkeld en het is dan ook niet voor niets dat er maar twee diersoorten op zijn gekomen, de mens en de bever. De chimpansee wonderlijk genoeg niet, terwijl dat toch een dier is met een indrukwekkende materiële cultuur. De mens blinkt er zoals gezegd in uit. Onze hamers, hijskranen en computers zijn in essentie allemaal hulpgereedschappen. Samengesteld uit vaak veel verschillende en aangepaste materialen, die worden gebruikt om iets anders te maken waaraan we behoefte hebben. Moderne mensen passen alle niveaus van complexiteit in de meeste uiteenlopende variaties en complexe stapelingen toe. Hulpgereedschappen gebruiken we nog niet zo lang, pas ongeveer 170 duizend jaar. We begonnen ermee toen we voor het eerst kleding vervaardigden en daarvoor waren ook toen al hulpgereedschappen nodig. Toch waren we 170 duizend jaar geleden al zeker 130 duizend jaar net zo slim als nu. Onze grote hersenen hebben hun moderne omvang namelijk al ongeveer 300 duizend jaar geleden bereikt. Het duurde met andere woorden nog 130 duizend jaar voor we met onze uiterst krachtige hersenen het hulpgereedschap ontdekten. Hoogstwaarschijnlijk was de bever ons toen ruim voor. Dat vertelt ons dat de bever een heel bijzonder dier moet zijn. Wat maakt hem zo bijzonder?
Over dammen en kanalen
Bevers maken burchten. Dat is een soort van droge kunstmatige heuvel in een waterplas waar ze veilig zijn voor roofdieren. Ze maken die van op maat geknaagde takken, stenen en modder. Dat is een duidelijk geval van het vierde niveau. Tijdens de bouw zorgt de bever ervoor dat de woonvertrekken hoog en droog boven de waterspiegel uitkomen. De ingang plaatst hij echter onder water. Dat houdt roofdieren buiten. Knap, maar nog niet echt uitzonderlijk.
De veiligheid van de burcht is heel belangrijk voor een bever, hij doet er alles aan die in stand te houden. De veiligheid wordt bedreigd als het waterpeil zakt. Dan kunnen roofdieren gemakkelijk over land naar binnen. Om dat te voorkomen bouwen bevers hun beroemde dammen waarmee ze het waterpeil verhogen. Ze doen dat op plekken waar dit goed kan. Met niet te veel stroming en voldoende mogelijkheden om een stevige constructie te maken die weerstand biedt aan de waterdruk. Een beverdam is een hulpconstructie die valt in de vijfde categorie en heeft uitsluitend tot doel het waterpeil te regelen. Dreigt de burcht onder te lopen, dan maakt de bever weer gaten in zijn dam. Hij weet precies waar dit kan zonder instortingsgevaar. Bij droogte dicht hij ze weer. In koude streken komt er bij vorst ijs op de plas te staan en dan dreigt verstikking. Als het ijs te dik is om het nog te breken, dan maakt hij een gat in de dam om water weg te laten lopen. In de luchtlaag ertussen kan hij weer vrij ademhalen tijdens het zwemmen. We zijn er nog niet. Voor de bouw van de burcht en de dam is hout nodig en dat moet soms over een wat grotere afstand worden aangevoerd. Dat is zwaar werk en om dat wat te verlichten graven bevers soms kanalen. Daarmee snijden ze bochten af en blijft de zware vracht drijven. Een kanaal is de tweede hulpconstructie uit de vijfde categorie die bevers gebruiken. Bevers doen dit alles niet zomaar instinctief. Ze doen het alleen als de situatie daar om vraagt en de omstandigheden het mogelijk maken. Ik vind dat verbluffend. Bevers zijn na de mens het enige dier dat doelgericht hulpconstructies vervaardigt. Het zijn echt technisch hoogbegaafde dieren. Petje af voor Ed, Willem en al die andere naamloze bevers die gelukkig sinds een aantal jaren onze streken weer bewonen. Wat een verrijking!
De evolutie van de mens
In 400.000 GENERATIES laat ik zien dat een goede theorie, de exacte invulling van Darwins Natuurlijke selectie waar ik het in eerdere blogs over had, je enorm helpt om beter te kijken en betere conclusies te trekken. De bever illustreert dat op zijn eigen bijzondere wijze en in het boek kun je er nog meer over lezen. Door daarnaast de technische verworvenheden van ons en alle andere dieren te rangschikken in niveaus van complexiteit, wordt niet alleen duidelijk wat die technische prestaties ons vertellen over hun intellectuele capaciteiten, maar krijgen we ook een veel rijker inzicht in het ontstaan van onze eigen technische verworvenheden. Wat dat betekent is iets voor een volgende keer.
Reageren
Heb je vragen? Stel ze via het contactformulier op de website. Elke vraag is welkom en je krijgt altijd antwoord. Benieuwd naar andere blogs? Bekijk de blogpagina en lees ze allemaal.
Bestel 400.000 GENERATIES eenvoudig via de knop hieronder. Voor slechts €17,50 heb je het de volgende dag in huis.
400.000 GENERATIES. Het verhaal van ons allemaal.